Tìm hiểu bước đầu về nhân vật Quản Hài

[ngoanhtuan]

Vùng rừng núi phía Tây- Bắc rộng lớn của huyện Yên Thành (Nghệ An) từng là căn cứ đóng quân của tướng Đinh Lễ thời nhà Lê, nơi luyện quân và đóng đại bản doanh của Tiến sĩ Nguyễn Xuân Ôn thời Cần Vương. Vùng này, có đến mấy chục hồ đập lớn nhỏ giữ nước, tưới tiêu cho ruộng đồng, biến đổi môi trường và cảnh quan. Những hồ đập ấy đều lấy tên đất, núi rừng, khe suối như đập Vệ Vừng, đập Sặt, đập Luốc, đập Bàu Ganh, đập Đồn Húng, đập Mả Tổ.v.v...

Riêng có một con đập được lấy tên người khởi công sinh ra nó cách đây khoảng vài trăm năm, và ngày nay con đập đó đã trở thành công trình trung thuỷ nông vẫn mang tên người khai sinh. Nhân dân quen gọi là đập Quản Hài.



Hồ đập Quản Hài - một cảnh quan được biết đến ở Yên Thành.


Tây Bắc huyện Yên Thành là vùng sơn cước, đồng cao đất khô. Trước đây, cư dân có truyền thống gieo trỉa lúa vụ mùa và mỗi năm chỉ có một vụ. Người nông dân nơi đây đã lợi dụng những dòng khe suối, đắp đập, đào mương, đưa nước về những cánh đồng nhỏ để chủ động làm lúa và có thể mỗi năm làm hai vụ.

Sách Lịch sử xã Phúc Thành (1996) viết: "Cách đây khoảng vài trăm năm có một ông Quản binh đã tổ chức đắp một con đập nối liền Hòn Dù với Hòn Giang, chặn dòng khe lại để đưa nước ra ruộng. Nhân dân thường gọi con đập ấy là đập Quản Hài. Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, nhân dân đã dựa vào con đập ấy, xây dựng thành công trình trung thuỷ nông Quản Hài". Qua 15 năm gian khổ phấn đấu (từ 1952 đến 1967), có sự giúp đỡ, chỉ đạo của các cấp chính quyền và ngành Thuỷ lợi, kết hợp sức dân và cơ giới, đập Quản Hài ngày trước trở thành ba đập (đập 1, 2 và 3) có trữ lượng nước 7 triệu mét khối, một biển nước trên núi rừng.

Nhân dân nơi đây vô cùng phấn khởi, 15 năm ròng rã, mồ hôi dân ướt đá, bây giờ đập đã thành công. Một cánh đồng mênh mông hiếm có ở vùng trung du xứ Nghệ gần 400 ha, trải dài từ chân đập Quản Hài, qua núi Vũ Kỳ, xuống Phương Tô, bát ngát màu xanh mỗi năm hai vụ lúa ổn định với năng suất khá cao. Đời sống nhân dân thực sự đổi đời, người ta bảo nhau với lòng biết ơn: "Ăn cơm Quản Hài, uống nước Quản Hài ". Vậy Quản Hài là ai ?


Các cụ cao tuổi ở xã Giai Lạc cũ (nay là xã Phúc Thành, Đồng Thành, Hậu Thành) cho rằng ông Quản Hài là người họ Hà, một thời đã sinh sống ở làng Thuần Vỹ, lấy núi Hòn Giang làm nơi ờ, các cánh đồng gần đập trước đây như Làng Mới, Mụ Hồng, Thần Sắt, Cây Bùi, Hậu Thần... phần lớn là của họ Hà. Những nhà học thức ở địa phương như cố tú tài và là nhà cách mạng lão thành Trần Văn Khuông, cố nhà thơ Lê Quốc Ân và là nhà Hán học cho rằng: "Có thể là một ông Quản binh người họ Hà có thế lực để huy động nhân dân và binh lính xây dựng con đập dài đến 50 mét, rộng 8 mét, cao 10 mét, với phương pháp hoàn toàn thủ công để ngăn nước của một dòng khe lớn. Vì kiêng huý, dân đã chệch âm Quản Hà thành Quản Hài. Cách đây gần 200 năm, dịch tả và sốt rét đã làm điêu tàn làng Thuần Vỹ, dân không còn một ai, nên việc xác định tung tích ông Quản Hài có chỗ khó khăn".


Trong bản "Phụ ý gia phổ " viết bằng chữ Hán trên bảng gỗ treo ở nhà thờ họ Hà đệ tam chi tại xã Phúc Thành, ghi về ông tổ. Bản gốc chữ Hán họ Hà còn cho biết: Ông Hà Tông Nhạ trước đây thi đậu hiệu sinh tại Quốc Tử Giám (như cử nhân sau này, khi theo người anh cả là Hà Tông Toại làm quan Trung trinh đại phu, giữ chức Tả trung doãn, hàm chánh tứ phẩm, được hưởng tước bá, để theo học ở Thăng Long).

Sau đó, ông Hà Tông Nhạ được chuyển sang học võ và giữ chức Vệ uý, người dân thường gọi là Quản binh. Gia phả họ Hà không ghi rõ năm sinh, năm mất, tháng năm đậu đạt và được phong bổ quan chức. Nhưng trong bản "Phụ ý gia phổ" có ghi ngày giỗ của ông vào 14 tháng 3 âm lịch. Mộ của ông đặt tại chân núi Hòn Giang, cách nơi ở của ông ngày xưa vài trăm mét.


Bản "Phụ ý gia phổ" có ghi về người cha của ông Hà Tông Nhạ. Theo đó, cụ Hà Tông Đạt (cha ông Hà Tông Nhạ) làm quan to. Mộ của ông đặt ở vùng Đũa Sơn thuộc dãy Động Đình, phía Tây Bắc huyện Yên Thành, trước kia cũng thuộc địa phận làng Thuần Vỹ.


Người anh cả của ông Hà Tông Nhạ là Hà Tông Toại, một quan to trong triều như đã nói ở trên, mới có điều kiện cho em là Hà Tông Nhạ ra Thăng Long học hành, đỗ đạt.


Người anh thứ hai của ông Hà Tông Nhạ là Hà Đào Phùng. Bản "Phụ ý gia phổ" của họ Hà có ghi, theo đó, ông Hà Đào Phùng được bổ chức huyện thừa huyện Điện Bàn (đất Quảng Nam ngày nay), thi đậu ba trường (ngang cử nhân sau này), được phong đại quan Triều liệt đại phu (hàm tòng tứ phẩm), chức tham chính, thừa chính sứ ty (như tỉnh phó coi về việc hành chính). Vợ ông là bà Nguyễn Thị Thời, con gái ông cử nhân Nguyễn Viết Hoành, tri huyện Vĩnh Khang (Tương Dương ngày nay). Ông bà không có con.


Vậy là ông Quản Hài, tên chính là Hà Tông Nhạ, có cha và hai người anh đều làm quan to thuở trước. Lịch sử xã Hậu Thành (Hậu Thành nằm trong xã Giai Lạc cũ), trang 176 ghi: "Họ Hà 4 đời có 4 người làm quan là Hà Tông Đạt, Hà Đào Phùng, Hà Tông Nhạ, Hà Tông Tạo (cháu đích tôn của Hà Tông Đạt) đều thanh liêm, chính trực, lấy "Trung, Hiếu, Trí, Dũng, Liêm" làm lẽ sống, được nhà vua ban cho 4 chữ "Tứ thế gia thanh".


Ngược dòng lịch sử, chúng ta thấy dòng dõi ông Quản Hài - Hà Tông Nhạ một thời đã đứng trụ trên mảnh đất làng miền núi Thuần Vỹ, góp phần làm rạng rỡ cho xã Giai Lạc, tức xã Phúc Thành, Hậu Thành, Đồng Thành ngày nay. Tên Quản Hài trở thành niềm thương yêu, kính trọng của nhân dân và đã đi vào thơ văn. Những năm 1951 - 1952, dưới chính thể Dân chủ cộng hoà, Đảng bộ và chính quyền xã Giai Lạc khởi công xây dựng lại con đập để bảo đảm lương thực phục vụ công cuộc kháng chiến và cải thiện đời sống nhân dân, những câu hò của dân công vang lên rộn rã:


Em đi đắp đập Quản Hài
Sánh bằng bộ đội diệt loài xâm lăng...


Người dân nơi đây mong muốn và tin tưởng rằng khi tuyến du lịch từ Nhà thờ chí sỹ Phan Đăng Lưu đi lên Di tích văn hoá lịch sử Hoàng Tá Thốn, Di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật thờ Liêm Quận công Trần Đăng Dinh, ngược lên phía Tây qua Chùa Thiên Tạo, đến vùng nước biếc non xanh thuộc hồ đập Quản Hài, có một nơi thờ ông thay vì Đền Hòn Giang ngày trước đã bị phá dỡ. Như thế sẽ làm nổi bật thêm một vùng sinh thái thơ mộng, một vùng văn hoá tâm linh giàu bản sắc của Nghệ An!

Hà Văn Tải